Αφιερώματα

Για να θυμούνται οι παλιοί και να μαθαίνουν οι νεότεροι

Νίκος Γκάτσος - Η κληρονομιά

Γράφει ο Κώστας Προβατάς

«Φτάνει ν' ανθίσει μόνο λίγο σιτάρι για τις γιορτές, λίγο κρασί για τη θύμηση, λίγο νερό για τη σκόνη…»

Η Αμοργός του Νίκου Γκάτσου θεωρείται κορυφαίο δημιούργημα της νεοελληνικής γραμματείας, δημοσιεύτηκε μάλιστα το 1943 κι ενώ η Ελλάδα βρισκόταν υπό την ναζιστική κατοχή. Αξιοσημείωτο είναι επίσης το γεγονός ότι ο Γκάτσος δεν δημοσίευσε άλλα παρόμοια ποιητικά έργα, με εξαίρεση ίσως δυο-τρία ποιήματα. Σημαντικό επίσης στοιχείο ότι δεν έχει σχέση με το νησί, αλλά το επίλεξε «μονό ηχητικά — σαν ένα τμήμα ελληνικό» (σημειώσεις Παπατσώνης 1944).

Ο Νίκος Γκάτσος (8 Δεκεμβρίου 1911 - 12 Μαΐου 1992) ήταν σημαντικός Έλληνας ποιητής, μεταφραστής και στιχουργός. Σίγουρα η τελευταία αυτή ιδιότητα, αποτελεί και τη μεγαλύτερή του συνεισφορά στον ελληνικό Πολιτισμό για τον 20ό αιώνα. Και αυτή η συνεισφορά αποτελεί και την κληρονομιά πολλών γενεών, διότι θα υπάρξει ακόμα καταγραφή των πεπραγμένων του στο μέλλον με όσους τρόπους θα βρεθούν από την τεχνολογία.

Για την ώρα, 32 χρόνια μετά, για διάφορους λόγους θα σιγοτραγουδήσουμε ακόμα μια φορά τους στίχους του Γκάτσου. Στίχοι, οι οποίοι κυρίως πλεκόντουσαν πάνω σε μελωδίες, όπως προτιμούσε. Στίχοι για συνθέτες, όπως ο Χατζιδάκις, ο Θεοδωράκης, ο Ξαρχάκος, ο Μούτσης, ο Λοϊζος. Για την αφρόκρεμα δηλαδή του εθνικού μας πολιτισμού. Στίχοι, οι οποίοι βρέθηκαν να πλέκονται εμπνευσμένα από σπουδαία έργα της Παγκόσμιας λογοτεχνίας, όπως το "Ένας Ευαίσθητος ληστής" από το "Ταξίδι Μακριάς Ημέρας Μέσα Στη Νύχτα" του Ευγένιου Ο' Νιλ ή ακόμα και τον "Ματωμένο Γάμο" του Λόρκα. Στίχοι που ξεκίνησαν σαν ποιήματα και απλώθηκαν με την μουσική ευφυϊα του Σταύρου Ξαρχάκου, σε χείλη μεταξένια, όπως αυτά του Νίκου Ξυλούρη, για το "Φύσα αεράκι φύσα με" (Γεια σου χαρά σου Βενετιά). Στίχοι παγκόσμιας απήχησης, σαν το "Αν θυμηθείς τ' όνειρό μου" που φυσικά αντανακλούν και στην αρχή ουσιαστικά της "έντεχνης" καταιγίδας του ελληνικού τραγουδιού. Μετά από 29 χρόνια λοιπόν, το ελάχιστο που μπορούμε να κάνουμε είναι να θυμηθούμε και να σιγοτραγουδήσουμε ορισμένα σπουδαία τραγούδια που οι στίχοι του Νίκου Γκάτσου έφτασαν να μελοποιηθούν -σαν κληρονομιά πια- για όλους μας.

1958: «Χάρτινο Το Φεγγαράκι». Δίσκος 45 στροφών. Μουσική Μάνου Χατζιδάκι, στίχοι Νίκου Γκάτσου, τραγούδι: Νάνα Μούσχουρη. Το τραγούδι γράφτηκε για τις ανάγκες του έργου του Τένεσι Ουίλιαμς, «Λεωφορείον Ο Πόθος», από το Θέατρο Τέχνης του Καρόλου Κουν, κατά τη χρονική περίοδο 1948-1949. Στο θέατρο το ερμήνευε η Μελίνα Μερκούρη.

1960: «Μυρτιά». Δίσκος 45 στροφών, όπου περιλαμβάνεται το ομώνυμο τραγούδι και το "Αν Θυμηθείς Τ' Όνειρό Μου". Μουσική Μίκη Θεοδωράκη, στίχοι Νίκου Γκάτσου (υπό το ψευδώνυμο Β. Καρδής), τραγούδι: Γιοβάννα.

1963: «America America». Μουσική και τραγούδια του Μάνου Χατζιδάκι για την ταινία "Αμέρικα, Αμέρικα" του Ελία Καζάν. Περιλαμβάνονται δύο τραγούδια σε στίχους του Νίκου Γκάτσου: "Τ' Αστέρι Του Βοριά" (Prologue, Finale) με τον Βασίλη Ριζιώτη και τον Γιώργο Ρωμανό και "Τα Λουστράκια" (Evil Thoughts) με χορωδία.

(Τ' αστέρι του Βοριά - Ριζιώτης & Ρωμανός στην αυθεντική εκτέλεση της ταινίας)

1966: «Ένα Μεσημέρι» (Columbia SCXG21 & 70021 LP-CD), μουσική Σταύρου Ξαρχάκου, στίχοι Νίκου Γκάτσου, τραγούδι: Γρηγόρης Μπιθικώτσης, Βίκυ Μοσχολιού και Σταμάτης Κόκοτας.

(Στου Όθωνα τα χρόνια - Σταμάτης Κόκοτας)

1969: «Ένα Χαμόγελο» (Columbia SCXG3256 & 170424 LP), η μουσική του Δήμου Μούτση, οι στίχοι του Νίκου Γκάτσου. Τραγουδούν: Γρηγόρης Μπιθικώτσης, Σταμάτης Κόκοτας και Δήμητρα Γαλάνη.

(Αύριο Πάλι - Γρηγόρης Μπιθικώτσης)

1974: «Τα Τραγούδια Του Δρόμου», σε μουσική Μάνου Λοΐζου. Περιλαμβάνει το "Τραγούδι του Δρόμου", με ερμηνευτή τον συνθέτη σε δεύτερη εκτέλεση (πρώτος το ερμήνευσε το 1962 ο Γιώργος Μούτσιος) σε στίχους του Λόρκα και ελεύθερη απόδοση στα ελληνικά από τον Νίκο Γκάτσο. Κι όπως λέει ο Γιώργος Παπαστεφάνου, είναι το τραγούδι που έκανε γνωστό τον Μάνο Λοϊζο. "Μπορεί ο Μάνος Λοΐζος να έκανε το ουσιαστικό κομμάτι της καριέρας του στη ΜΙΝΩΣ, δίπλα στον Μάκη Μάτσα, όμως το τραγούδι που μας τον γνώρισε το είχε ηχογραφήσει με τον Αλέκο Πατσιφά στην Fidelity ήδη από το 1962".

1976: «Αθανασία» (Columbia 70248 LP-CD), των Χατζιδάκι-Γκάτσου με τη Δήμητρα Γαλάνη και τον Μανώλη Μητσιά. (Τραγούδι: "Ο Γιάννης ο φονιάς" - Μητσιάς). Στο βιβλίο «Είναι αρρώστια τα τραγούδια» (Εκδόσεις Καστανιώτη 2002), ο Μάνος Ελευθερίου μάς δίνει τη δική του ενδιαφέρουσα προσέγγιση στο κείμενο του Νίκου Γκάτσου, θεωρώντας το κάτι σαν "επιτομή στις εικόνες περιγραφικού λόγου".

"Νομίζω ότι τέτοια κορυφαία δραματουργική σκηνή μόνο ο Γκάτσος κατόρθωσε στα χρόνια μας, αρματωμένος καθώς ήταν με τόση θεατρική φόρτιση και παιδεία. Δεν γίνονται και δεν γράφονται εύκολα τέτοια πράγματα και νομίζω ότι τέτοιο τραγούδι δεν θα ξαναγραφτεί τουλάχιστον για τα χρόνια που μας απομένουν… Το τέλος του μονόπρακτου – γιατί για θεατρικό μονόπρακτο πρόκειται, που ξεπερνά την «αφασία» των δαιμονικών μονόπρακτων του Σάμιουελ Μπέκετ – είναι σύντομο κι αυτό, καμωμένο από τους ίδιους λιγοσύλλαβους, λαχανιαστικούς στίχους".

1982: «Πορνογραφία» (Minos MSM460), μουσική Μάνου Χατζιδάκι. Περιλαμβάνονται σε στίχους Νίκου Γκάτσου τα τραγούδια "Η Παναγία Των Πατησίων" με την Γιάννα Κατσαγιώργη και "Έλα Σε Μένα" με τον Βασίλη Λέκκα. (Τραγούδι: "Η Παναγία Των Πατησίων" - Γιάννα Κατσαγιώργη. Ίσως το πλέον "αστειευόμενο" αλλά και πολύ γλαφυρό στιχούργημα του Νίκου Γκάτσου, με τον τρόπο που απηχούν πάνω σε μια γυναίκα από τα φτωχά Πατήσια, τα λόγια των ανδρών. Ο στίχος "Εσύ κερδίζεις μάνα μου και κύπελλο ΟΥΕΦΑ" θεωρείται ευρηματικός αν μη τι άλλο)...

1983: «Ρεμπέτικο» (CBS 70245 2LP-CD), τραγούδια του Σταύρου Ξαρχάκου και του Νίκου Γκάτσου, γραμμένα για την ταινία του Κώστα Φέρρη. Τραγουδούν οι Τάκης Μπίνης, Νίκος Δημητράτος, Θόδωρος Πολυκανδριώτης, Κώστας Τσίγγος, Κώστας Μαντζόπουλος, Νίκος Μαραγκόπουλος και η Σωτηρία Λεονάρδου.

("Μάνα μου Ελλάς" - Νίκος Δημητράτος)

1986: «Η Μαρία Φαραντούρη στο Olympia» (Minos MSM 565/6). Σ' αυτό το δίσκο, ανάμεσα στα γνωστά τραγούδια του Μάνου Χατζιδάκι, ακούγεται για πρώτη φορά με ελληνικούς στίχους του Νίκου Γκάτσου, ο "Κεμάλ". Το ερμηνεύει ο Βασίλης Λέκκας.

1991: «Τα Κατά Μάρκον» (Minos 965 LP-CD), η μουσική του Σταύρου Ξαρχάκου και οι στίχοι του Νίκου Γκάτσου. Ο Γιώργος Νταλάρας σε 8 τραγούδια, η Δέσπω Διαμαντίδου στο "Γράμμα Στον Μάρκο Βαμβακάρη", η ίδια επίσης με τον συνθέτη στην αξεπέραστη "Χοντρομπαλού". Πριν από καμιά 150αριά χρόνια, ο Γκυ ντε Μωπασάν ονόμαζε "Χοντρομπαλού" την συμπαθέστατη εταίρα ηρωίδα του, που βρέθηκε σε μια άμαξα να φεύγει από τα "κατεχόμενα" μαζί με άλλους 9 αξιοσέβαστους συμπολίτες της. Το όνομά της δεν είναι γνωστό για πολλές σελίδες του έργου, απλά είναι η "Χοντρομπαλού". Οι στίχοι του Γκάτσου, όμοια αιχμηροί όμως, δεν κατονομάζουν την "Χοντρομπαλού". Ο Ντε Μωπασάν περιγράφει πως οι "δικοί της" άνθρωποι την λεηλάτησαν, το ίδιο έκανε και ο Γκάτσος...

Είδα τα ίδια μου παιδιά, να δίνουν σ' άλλους τα κλειδιά και με χιλιάδες ψέματα, με προδοσίες κι αίματα, να μου σπαράζουν την καρδιά...

Η απαρίθμηση του έργου του Νίκου Γκάτσου θα γίνει άδικη, αν δεν καταγραφεί στο σύνολό του. Για τους στίχους του και το πώς εμπνεύστηκε έχουν ειπωθεί πολλές ιστορίες. Όπως φαίνεται από το μικρό μας αφιέρωμα, οι χαρακτήρες έπαιξαν ρόλο, οι προσομοιώσεις έπαιξαν ρόλο, λες και γραφόταν κάθε φορά ένα μικρό θεατρικό. Όμως και η εσωτερική του υπόσταση, αγνή ελληνική, να παίρνει λέξεις σαν την Αμοργό και να την μετατρέπει σε πολιτιστικό κεφάλαιο, σαν μια καινούργια ή μια άλλη Ιθάκη. Άδικο λοιπόν στα απλά λόγια το οποιοδήποτε αφιέρωμα, αγαπημένος από βάθους ψυχής κάθε στίχος του απέραντου Νίκου Γκάτσου.

"Αλλάζουν οι καιροί, περνάν τα χρόνια, του κόσμου το ποτάμι είναι θολό..."

έγραψε πριν από πολλά χρόνια ο Νίκος Γκάτσος σε απότιση τιμής προς τον Γιώργο Σεφέρη, στο "Τραγούδι του παλιού καιρού". Με αυτά που σήμερα ζούμε, ελπίδα μας είναι η "Χοντρομπαλού" , η"Μάνα μου Ελλάς", να μπορέσει να μείνει φως του κόσμου, σε πείσμα των καιρών και των απανταχού αμφισβητιών της.

Το αρχείο του Νίκου Γκάτσου προστέθηκε πλέον (από το 2018) στα υπάρχοντα του Χάρβαρντ για τον ευρωπαϊκό μοντερνισμό και φυσικά στη μοναδική του συλλογή για την ελληνική λογοτεχνία και τον πολιτισμό. Το ανεκτίμητης αξίας αρχείο θα είναι προσβάσιμο για μελέτη και σπουδή σε φοιτητές, μεταπτυχιακούς και επιστήμονες σε όλο τον κόσμο. Περιλαμβάνει τα εξής:

Δεκαοκτώ γράμματα του Οδυσσέα Ελύτη (που κυμαίνονται από τρεις έως 25 σελίδες)

Καρτ ποστάλ 50 ετών από την καλή του φίλη και δημοφιλή ερμηνεύτρια Νάνα Μούσχουρη.

Το σενάριο της ταινίας του Ελία Καζάν «America America», με σημειώσεις του σκηνοθέτη.

Σχολιασμένα δακτυλόγραφα των Γιώργου Σεφέρη, Archibald MacLeish, Desmond O'Grady και Charles Haldeman.

Άλμπουμ με υπογραφές των συνθετών.

Κασέτες με τίτλο «Τραγούδια εν εξελίξει».

    Μοιραστείτε το άρθρο:

    Σχολιάστε

    ΔΙΑΒΑΣΤΕ ΑΚΟΜΑ

    Γιάννης Σπανός - Πιο πάνω κι απ' την μαρκίζα

    Γράφει ο Κώστας Προβατάς «Γεια σας, είμαι ο Γιανί Σπανός», δεν το ήθελα...

    Συνέχεια

    Ιστορίες τραγουδιών εν έτει... 1940

    Γράφει ο Κώστας Προβατάς Παρά το γεγονός ότι η αρνητική απάντηση του Ιωάννη Μεταξά προς τους...

    Συνέχεια

    Παντελής Βούλγαρης - Τα τραγούδια από τις ταινίες του

    Γράφει ο Κώστας Προβατάς Ο Παντελής Βούλγαρης είναι ένας σημαντικός σκηνοθέτης μας, γεννημένος...

    Συνέχεια

    Ο Μάνος του Τρίτου

    Γράφει η Μίνα Μαύρου Εικοσιτρείς Οκτωβρίου του 1925 ο Μάνος Χατζιδάκις...

    Συνέχεια

    Διονύσης Θεοδόσης - Ένα μεγάλο γιατί...

    Γράφει ο Κώστας Προβατάς Γράφει ο ποιητής Κώστας Ουράνης: «...

    Συνέχεια

    O στιχουργός Γιάννης Δαλιανίδης

    Γράφει ο Κώστας Προβατάς Ο Γιάννης Δαλιανίδης ήταν ένας από τους βασικούς σκηνοθέτες...

    Συνέχεια

    Mάνος Λοϊζος - Ο πρώτος «Μάνος» που άφησε το ελληνικό τραγούδι...

    Γράφει ο Κώστας Προβατάς «Ο Μάνος ήταν μια πλαγιά πολύχρωμα λουλούδια που έλαμπαν...

    Συνέχεια

    Λαυρέντης Μαχαιρίτσας - Έλα, ρε ψυχούλα μου…

    Γράφει ο Κώστας Προβατάς Κάθε φορά που μπαίνω στη διαδικασία να «ψαχτώ» σε ένα αφιέρωμα, μπαίνω...

    Συνέχεια

    Σωτηρία Μπέλλου - Περιπλανώμενη ζωή, περιπλανώμενο κορμί…

    Γράφει ο Κώστας Προβατάς Τον Δεκέμβρη του 2011 ανέβηκε στο Θέατρο Κάππα η δραματοποιημένη...

    Συνέχεια

    Από το 1999 στο 2020

    Γράφει ο Πέτρος Δραγουμάνος 22 χρόνια ελληνικής δισκογραφίας, από το 1999 ως και το 2020. Πόσοι...

    Συνέχεια