Iάκωβος Καμπανέλλης - Από την «Αυλή των θαυμάτων» στη «Γειτονιά των Αγγέλων»
Γράφει ο Κώστας Προβατάς
Φέτος συμπληρώνονται 100 χρόνια από τη γέννηση του Ιάκωβου Καμπανέλλη, τις 2 του Δεκέμβρη του 1922 στη Νάξο. Το Υπουργείο Πολιτισμού και Αθλητισμού, ανακήρυξε το 2022 ως «Έτος Ιάκωβου Καμπανέλλη», με αφορμή αυτήν τη συμπλήρωση 100 ετών από τη γέννησή του. Τα θεατρικά του έργα, τα οποία υπερβαίνουν τα 40, διδάχτηκαν και διδάσκονται από όλους σχεδόν τους νεοέλληνες σκηνοθέτες. Ανέβηκαν στις κρατικές σκηνές, καθώς και από ιδιωτικούς θιάσους, με μεγάλη επιτυχία. Ο Καμπανέλλης, με το έργο του, τοποθέτησε την ελληνική δραματουργία στο διεθνές θεατρικό γίγνεσθαι.
Ήταν μέλος πολύτεκνης οικογένειας. Λόγω φτώχειας, η οικογένειά του αναγκάστηκε να έλθει στην Αθήνα, για να επιβιώσει. Μεγάλωσε στο Μεταξουργείο, εργαζόταν, για να βοηθά την οικογένειά του και παράλληλα φοιτούσε στη Σιβιτανίδειο Nυχτερινή Tεχνική Σχολή.
Ήταν μαράζι του, που δεν κατάφερε να τελειώσει το Γυμνάσιο. Όμως, την ίδια στιγμή η λογοτεχνία είχε γίνει το κέντρο του κόσμου του. Και κάπου εκεί ήρθε αρχικά ο πόλεμος, αλλά και τα βιώματά του που θα επηρέαζαν τη θεατρική του πένα. Μη μπορώντας να γίνει ηθοποιός, μιας και δεν είχε απολυτήριο Γυμνασίου, αποφάσισε να γράψει για το θέατρο. Η εμπειρία ζωής όσων πέρασε στο Μαουτχάουζεν, όσο και ο βίος του στη δοκιμαζόμενη Ελλάδα επηρέασε λοιπόν ολόκληρο το έργο του, όπως και ο ίδιος παραδέχεται στην εκπομπή της ΕΡΤ, «Ιστορία των χρόνων μου».
«Έρχομαι από το στρατόπεδο συγκεντρώσεως, από την κόλαση. Κόλαση, κόλαση, κόλαση! Σε μία Ελλάδα που ήταν ένα σπίτι ρημαγμένο, είχε αλληλοσφαγεί και ετοιμαζόταν για έναν άλλο αλληλοσπαραγμό. Αυτός ήταν και ένας λόγος που εμείς εκείνο τον καιρό, όχι μόνο εγώ, μιλάω για μία ολόκληρη γενιά, δεν ήταν δυνατόν παρά να ασχοληθούμε με μία θεματολογία που αφορούσε το βίο αυτής της χώρας και αυτών των ανθρώπων».
Το ξεκίνημά του ως θεατρικός συγγραφέας έρχεται το 1950, με το έργο «Χορός πάνω στα στάχυα», που ανεβαίνει από το θίασο του Αδαμάντιου Λεμού. Η γνωριμία του με την τότε νεοεμφανιζόμενη ηθοποιό Μελίνα Μερκούρη, του εμπνέει το θεατρικό «Η Στέλλα με τα κόκκινα γάντια».
Η πετυχημένη μεταφορά του στον κινηματογράφο από τον Μιχάλη Κακογιάννη, ματαιώνει την προγραμματισμένη παράσταση. Η προβολή της ταινίας «Στέλλα» σε ξένα Φεστιβάλ κινηματογράφου επιβάλλει αμέσως τους συντελεστές της διεθνώς.
Ακολουθεί η συνεργασία του με τον Νίκο Κούνδουρο στο σενάριο «Ο Δράκος» (1955), που θεωρείται ταινία - σταθμός στην ιστορία του νεοελληνικού κινηματογράφου και της παγκόσμιας ταινιοθήκης. Το 1957 γνωρίζει τον Κάρολο Κουν και πολύ σύντομα, την ίδια περίοδο 1957 - 58 συνεργάζονται στην παράσταση «Η αυλή των θαυμάτων» που τότε έγραφε ο Καμπανέλλης. Κι αυτή είναι η απαρχή πολλών και σημαντικών έργων. «Γειτονιά των αγγέλων», «Το μεγάλο μας τσίρκο», «Ο εχθρός λαός» (μια άτυπη συνέχεια από Το Μεγάλο Τσίρκο), είναι μόνο οι κορωνίδες μιας δημιουργικής καλλιτεχνικής ζωής για τον Ιάκωβο Καμπανέλλη.
Ο Καμπανέλλης, εκτός από θεατρικός συγγραφέας, πεζογράφος και δοκιμιογράφος, υπήρξε και σημαντικός στιχουργός, με χρυσά γράμματα καταχωρημένος στην ελληνική μουσική ιστορία, αλλά και δισκογραφία. Έγραψε τραγούδια, που η μελοποίηση τους με τη μουσική των Μίκη Θεοδωράκη, Μάνου Χατζιδάκι, Σταύρου Ξαρχάκου, συνέβαλαν στην εξέλιξη του νεοελληνικού τραγουδιού, έγιναν επιτυχίες και τραγουδιούνται μέχρι σήμερα. Και πάμε να θυμηθούμε…
1962 – Συμμετέχει στην «Οδό Ονείρων» του Μάνου Χατζιδάκι με δύο τραγούδια που ερμηνεύει ο Λάκης Παππάς, τα «Μανούλα μου» και «Κυρ Μιχάλης».
1963 – «Η Γειτονιά των Αγγέλων», κύκλος τραγουδιών του Μίκη Θεοδωράκη που γράφτηκαν για το ομώνυμο θεατρικό έργο του Ιάκωβου Καμπανέλλη.
«Στρώσε το στρώμα σου» (πρώτη εκτέλεση: Νίκος Κούρκουλος, Βαγγέλης Σειληνός), «Δόξα το Θεό» (πρώτη εκτέλεση: Γιάννης Πουλόπουλος), «Το ψωμί είναι στο τραπέζι» (μουσική: πρώτη εκτέλεση: Γιάννης Πουλόπουλος), «Από το παράθυρό σου» (πρώτη εκτέλεση: Νίκος Κούρκουλος, Τζένη Καρέζη).
1965 – «Παραμύθι χωρίς Όνομα», κύκλος τραγουδιών του Μάνου Χατζιδάκι, που γράφτηκαν για το ομώνυμο θεατρικό έργο του Ιάκωβου Καμπανέλλη, το οποίο ανέβηκε για πρώτη φορά τον Οκτώβριο του 1959. Ερμηνευτής όλου του άλμπουμ ήταν ο Λάκης Παππάς.
Να σημειώσουμε πως και τα δύο τραγούδια που συμπεριλήφθηκαν το 1962 στην «Οδό Ονείρων», αρχικά είχαν δημιουργηθεί για το «Παραμύθι χωρίς όνομα».
1966 – «Μαουτχάουζεν», τα τέσσερα τραγούδια που συνέθεσε ο Μίκης Θεοδωράκης και που αποτελούν τη «Μπαλάντα του Μαουτχάουζεν», βασίζονται σε γεγονότα που βίωσε ο συγγραφέας -ως πολιτικός κρατούμενος- στο αυστριακό στρατόπεδο συγκεντρώσεως και περιγράφει στο βιβλίο του «Μαουτχάουζεν». Το έργο δεν αποτελεί μόνο μια καταδίκη στη βία και την αλλοφροσύνη του πολέμου, αλλά και έναν ύμνο στον έρωτα, που μπορεί ν' ανθίσει ακόμη και σε ένα εφιαλτικό περιβάλλον και να κρατήσει ζωντανή την ελπίδα για ζωή.
Τα τραγούδια του Μαουτχάουζεν παρουσιάστηκαν για πρώτη φορά στον ίδιο τον τόπο του μαρτυρίου, σε μία συναυλία ιστορική, παρόντος και του Ιάκωβου Καμπανέλλη με τη Μαρία Φαραντούρη, την Ελινόαρ Μοάβ Βενιάδη και τη Γερμανίδα καλλιτέχνιδα Γκιζέλα Μάι, παρουσία δεκάδων χιλιάδων επισκεπτών.
1969 – «Κόσμε αγάπη μου», κύκλος τραγουδιών του Σταύρου Ξαρχάκου, για την ταινία του Γιάννη Δαλιανίδη, «Γυμνοί στο δρόμο», που αποτελούσε διασκευή της θεατρικής παράστασης «Η Γειτονιά των αγγέλων».
Άσπρος τοίχος, Αφιέρωμα στο Μάνο (Σταμάτης Κόκοτας), Αστέρι στο παράθυρο, Μη γυρίσεις πίσω, Μην πιεις νερό (Βίκυ Μοσχολιού) Δυο αδέρφια, Νανούρισμα, Τ΄ απόγεμα, Τα ρολόγια (Γρηγόρης Μπιθικώτσης). Στην ταινία, τα «Μην πιεις νερό» και «Τα ρολόγια» ερμήνευσε ο Νίκος Κούρκουλος, ενώ και η Μαρινέλλα, ερχόμενη από το χωρισμό της με τον Καζαντζίδη και ξεκινώντας τη δική της καριέρα, ερμήνευσε πρώτη στην ταινία το «Αστέρι στο παράθυρο».
1970 – Συμμετοχή στο άλμπουμ του Γιάννη Σπανού «Σκιές στην άμμο» με δύο τραγούδια, από την ομώνυμη ταινία που το σενάριο έγραψε ο Ιάκωβος Καμπανέλλης, ενώ την είχε σκηνοθετήσει ο Βασίλης Μαυρομάτης που πρωταγωνιστούσε μαζί με τη σύζυγό του τότε, Καίτη Χωματά.
Τα τραγούδια είναι τα «Οδυσσέας» που ερμήνευσε ο Μιχάλης Βιολάρης και «Γιατί να 'ρθεις» που ερμήνευσε η Καίτη Χωματά.
1970 – Συμμετοχή στο άλμπουμ του Σταύρου Ξαρχάκου και του Σταμάτη Κόκοτα, «Ξαρχάκος + Κόκοτας» με δύο τραγούδια, “Πόσο μικρός ο άνθρωπος” και “Οι Μεγαλέξανδροι”.
1974 – «Το Μεγάλο μας Τσίρκο», κύκλος τραγουδιών του Σταύρου Ξαρχάκου, που γράφτηκαν για το ομώνυμο θεατρικό έργο του Ιάκωβου Καμπανέλλη, το οποίο ανέβηκε για πρώτη φορά το καλοκαίρι του 1973 στο θέατρο Αθήναιον. Στο δίσκο που κυκλοφόρησε στις αρχές του 1974, υπάρχει σημείωμα του Ιάκωβου Καμπανέλλη, όπου περιγράφονται περιστατικά που έζησε ο ίδιος κατά τη διάρκεια των παραστάσεων.
Το έργο, αν και πολιτογραφήθηκε ως κωμωδία, είναι κατ` ουσίαν αλληγορíα, σάτιρα και, σε πολλά σημεία, δράμα. Η υπόθεσή του είναι η διαδρομή της νεότερης ελληνικής ιστορίας από την Τουρκοκρατία και τα χρόνια του Όθωνα, έως τη Μικρασιατική Καταστροφή και τη Γερμανική Κατοχή. Η πρεμιέρα του έργου δόθηκε στις 22 Ιουνίου 1973 στο θέατρο «Αθήναιον» της οδού Πατησίων, που βρισκόταν απέναντι από το Πολυτεχνείο. Επί σκηνής, βασικός ερμηνευτής ήταν ο Νίκος Ξυλούρης, ωστόσο τραγούδησε όλος ο θίασος, κυρίως η Τζένη Καρέζη και ο Κώστας Καζάκος.
Ο κόσμος αμέσως το αγκάλιασε και το αγάπησε. Το έργο έγινε σύμβολο του αγώνα κατά της Χούντας. Η αλληγορία του κατόρθωσε έξυπνα να διαφύγει της λογοκρισίας, δίνοντας αποφασιστικά χτυπήματα κατά της δικτατορίας. Ανάμεσα στον κόσμο υπήρχαν και «εκπρόσωποι» του στρατιωτικού καθεστώτος, που κατέγραφαν και ενημέρωναν τους προϊσταμένους τους για τις αντιδράσεις των θεατών, με συνέπεια τα παρακάτω:
Οκτώβριος 1973: Λίγο πριν από το Πολυτεχνείο, το έργο διακόπηκε βίαια από τη Χούντα. Η Καρέζη και ο Καζάκος συνελήφθησαν και κρατήθηκαν στο ΕΑΤ-ΕΣΑ, ενώ συνελήφθησαν εκ νέου κατά την εξέγερση του Πολυτεχνείου.
22 Δεκεμβρίου 1973: Το ζεύγος δεν κάμφθηκε από τη σύλληψή του και ανέβασε το έργο εκ νέου μετά την αποφυλάκισή τους με μεγαλύτερη επιτυχία.
3 Αυγούστου 1974: Αμέσως μετά τη Μεταπολίτευση, το έργο ξανανέβηκε με την προσθήκη των σκηνών που εíχαν λογοκριθεí κι ενός τραγουδιού, «Το Προσκύνημα» (πάντα σε στίχους Ιάκωβου Καμπανέλλη), στο φινάλε της παράστασης, για να τιμήσει τους νεκρούς του Πολυτεχνείου.
1975 – «Ο εχθρός λαός», κύκλος τραγουδιών του Μίκη Θεοδωράκη, που γράφτηκαν για το ομώνυμο θεατρικό έργο του Ιάκωβου Καμπανέλλη, το οποίο ανέβηκε το 1975 στο θέατρο Αθήναιον. Και πάλι Καρέζη και Καζάκος, αλλά και Βασίλης Παπακωνσταντίνου. Ερμηνεύοντας ένα από τα πλέον υπέροχα τραγούδια του Ιάκωβου Καμπανέλλη, κατά τη γνώμη του γράφοντος… Με την Τζένη Καρέζη και τον θίασο που τον συνοδεύει χορωδιακά, μοιράζεται το τραγούδι «Ο αδελφός τον αδελφό», το οποίο έχει έντονα αφηγηματικά στοιχεία και μια ειρωνεία που απεικονίζει με θεατρικότητα τις ιστορικές αντιφάσεις.
1977 - Κύκλος τραγουδιών του Νίκου Μαμαγκάκη, που γράφτηκαν για τον “Κύκλο με την κιμωλία” του Μπέρτολτ Μπρεχτ σε μετάφραση – διασκευή του Ιάκωβου Καμπανέλλη. Ερμήνευσαν οι Κάτια Γέρου και ο Θάνος Νικόπουλος.
1977 – «Βυζάντιο 976 – Η γιορτή των Καλένδων», Ο δίσκος «976» είναι η μουσική και τα τραγούδια του Σταύρου Ξαρχάκου από την τηλεοπτική παραγωγή «Βυζάντιο 976 – Η γιορτή των Καλένδων» που γυρίστηκε το 1976 σε συμπαραγωγή από την Γαλλική τηλεόραση T.F.I. , την ΕΡΤ, την T.V.S και την International Film Promotion και πρωτοπαίχθηκε την 1η Ιανουαρίου 1977, τόσο στη Γαλλία όσο και στην Ελλάδα. H ταινία αναβίωνε τη βυζαντινή γιορτή των Καλένδων την παραμονή της Πρωτοχρονιάς στην Κωνσταντινούπολη, όπως γινόταν χίλια χρόνια πριν. Το σενάριο ήταν του Ιάκωβου Καμπανέλλη.
2016 – «Στις Παραλίες του Φεγγαριού», δέκα ανέκδοτα ποιήματα του Ιάκωβου Καμπανέλλη, που μελοποίησε ο Σπύρος Εξάρας και ηχογράφησε στη Νέα Υόρκη, ενώ πλέον ο σπουδαίος συγγραφέας είχε φύγει από τη ζωή το 2011. Τα ποιήματα ερμήνευσαν η Λίνα Ορφανού κι ο Νίκος Κουρουπάκης.
Στην πολύτροπη καριέρα του, όσον αφορά στη στιχουργική, έχει συνεργαστεί παλιότερα και σε άλλες καταγραφές, όπως το 1962 που υπογράφει τη «Μαργαρίτα Μαγιοπούλα» του Μίκη Θεοδωράκη, με πρώτη εκτέλεση από την Κλειώ Δενάρδου. Αλλά και την κληρονομιά που άφησε και μελοποίησε ο Σταμάτης Κραουνάκης το 2014, το «Το ζεϊμπέκικο της Ντάλη» για το άλμπουμ του «Stamdoc 14 – Η Λειτουργία των Πόλεων» και φυσικά ερμηνευμένο από την Καίτη Ντάλη. Ο Σταμάτης Κραουνάκης και στο τελευταίο του άλμπουμ του 2020, «Γιορτή στα σπίτια», είχε τραγούδι γραμμένο από τον Ιάκωβο Καμπανέλλη, το «Ουρανέ κλειστό ταβάνι» που ερμήνευσε ο ίδιος.
Ο ίδιος είχε γράψει στο σημείωμά του στο πρόγραμμα του έργου «Η αυλή των θαυμάτων», (Εθνικό Θέατρο, 1982):
«Μέσα στο ίδιο άτομο βλέπεις να γεννιούνται τα πιο αντίθετα μεταξύ τους αισθήματα, που καλύπτουν όλη την κλίμακα από το καλό ως το κακό –κι αντιστρόφως- μία διαρκής, δηλαδή αποκάλυψη ψυχικού πλούτου, μία σειρά από μικρά θαύματα».
Ο σεναριογράφος του "Μεγάλου μας τσίρκου", ο εμπνευστής της "Στέλλας", ο στιχουργός του "Αντώνη" δεν υπάρχει πια. Έφυγε στις 29 Μαρτίου 2011 το μεσημέρι από τη ζωή, σε ηλικία 89 ετών, πλήρης ημερών, δημιουργικότητας και αναγνώρισης.
Η «Αυλή των θαυμάτων» είναι φτωχότερη. Δε συμβαίνει όμως το ίδιο και με τη «Γειτονιά των αγγέλων»…
Σχολιάστε